Khrihfabu Hruaitu Le Ramkhel Rian

                                  Khrihfabu hruaitu hna nih ramkhel rian ah i thlak ve hi a sual maw?

“Khrihfabu le Uknak aa dang tein um ding” (separation of Church and State) timi Baptist tlaihtleng ruang ah maw a si, ramkhel rian ah kan covo kan rak hngalh lo ruang ah maw a si, meithal le thonginn kan tih ruang ah dik a rak si, Chinram khrihfabu hruaitu hna hi ramkhel kong ah aw-aan kan ngei kho ruam lo. Nizan nai hrawng bal hin kan ral a hung tha pah deuh rua, khrihfabu hruaitu hna nih biatak nawn in ramkhel riantuantu thapeknak langhter hna kan hun hmang pah ve. Aung San Suu Kyi, democracy cozah nih uknak an tlaih chung ahhin, khrihfabu hruaitu hna caah ramkhel kong i thil thalo veve asimi lam pahnih a um. Cu hna cu, ramkhel kong ah daidup in um le ramkhel rian ah pil tuk luan, hna an si. Khrihfabu hruaitu nih ramkhel rian i tan an lak tuk hi khrihfabu caah hrawktu a si khawh bantuk in ramkhel kong pakhat hmanh i ceih duh lo zong hi miphun caah rawhralnak a si kho ve. Cucaah, nihin kan Chinram khrihfabu hruaitu hna nih kan sin a phan cangmi democracy cozah tang ah, zeitindah khrihfabu le ramkhel rian karlak ah balance kan tuah lai, ti hi biatak tein kan ruah a herh rua, tiah ka ruah.  

Kan Bible chung ah, khrihfabu hruaitu nih ramkhel rian ah i tel hrimhrim lo ding, timi nawlpek pakhat hmanh a um lo. ‘Khrihfabu le uknak aa dang tein um ding’, timi zong hi Bible nih a timi a si lo. Bible chan ahcun, biaknak le vawlei uknak cu thitchih an rak si. Cucaah Biakam Hlun siangphrang riantuannak kong chimnak poah ah, cu siangpahrang chan i Pathian prophet kong chim chih lengmang a si ve. Prophet cu siangphrang palhnak cawnpiaktu an rak si. Biakam Thar zong ah, uknak rian ah i tel lo ding phun in, chimmi a um lo. Jesuh zultu le zumtu hmaisa cheukhat hna zong, cozah riantuan an rak si ko hna. America ram president cheuhat zong khrihfabu ah zumtu tha taktak an si ko hna. Khrihfabu chung riantuantu an sinak nih ram ca riantuannak a kham hna lo. Cucaah khrihfabu hruaitu hna nih ramkhel rian ah vaa thlak ve hi sual a si hrimhrim lo. An dirhmun he aa tlak in i thlak thiamtu a herh ve. Zeicatiah minung cu nawlngeihnak sang tuk tlaih aa ziak lomi kan si caah, khrihfabu he uknak lei he pumpak/mibu pakhat nih an tlaih ahcun, nawlngeihnak hman sual a tam tuk lai. Biaknak le uknak kemh in an tlaih chihnak Tuluk ram le Arab ram cheukhat hna i biaknak kong ah hremnak le nawlngeihnak hman sual a tam ning mu. Khrihfabu tuanbia zong ah Roman Catholic nih biaknak le uknak nawlngeihnak an rak tlaih chih lio ah, zeitluk in dah an nawl ngeihnak an rak hman sual, ti cu kan hngalh dih. Vancung kainak ticket tiang in an rak zuar khah! Cucaah, Khrihfabu le uknak aa dang tein um ding, timi hi kaphnih caah thil tha cu a si ko. Sihmanhsehlaw cu cu, khrihfabu hruaitu hna caah ramkhel kong ceih, ramkhel riantuantu hna ruahnak cheuh le thazang pek hna hi sual a si, tinak a si hrimhrim lo. Mizoram ah MNF cozah nih diklonak in rian an tuan i an min a rak chia. Mizoram mipi nih, fakpi in cozah diklonak an rak phozar. Cu lio ahcun, khrihfabu hruaitu hna cu daidup in an rak um! Mizoram mipi nih, “zeiruang ah dah khrihfabu hruaitu hna nih zeihmanh nan chim ve lo”, an ti hna tik ah Mizoram khrihfabu hruaitu hna nih, “kan nih khrihfabu hruaitu cu midang sualnak kong chim ding kan si lo; dai tein um ding kan si” tiah an rak leh hna ti a si.

Kan ram ramkhel riantuantu hna nih diklo ngai in riantuan ve hna sehlaw, khrihfabu hruaitu hna nih “kan nih cu dai tein um ding kan si” tiah maw daidup in kan um ko hnga? Ramkhel kong cu kan ceih ding a si lo, kan ti kho hnga maw? A si lo ah, kan biaknak phung he aa kalhmi same sex marriage, abortion rights tbk. hna hi kan Chinram cozah nih fehter tim ve hna sehlaw tah, khrihfabu hruaitu kan dai ko hnga maw? Hi bantuk kong tete hi, kan khrihfabu hruaitu hna nih thuk deuh in ruah i a caan lio te ah, kan lungthin sersiam chung a hua cang. Ralkap uknak tang i kan rak daihdupmi kong ah i ngaichih awk a um lo; aw chuahnak nawl zong a rak um ve lo i mu! Asinain democracy uknak tang i kan daihdup ko ahcun kan i ngaichih te ko lai. Democracy ram dang hna ahcun, ramkhel kong ah khrihfabu hruaitu hna ralchia in an um sualnak hnga lo an ramkhel covo an hngalhter hna. Tahchunhnak ah, US ram federal law nihcun, democracy uknak tang ah khrihfabu hruaitu hna nih an ngeihmi ramkhel covo a tanglei bantuk hin an thenthiat piak hna:

• Khrihfabu hruaitu nih amah pumpak in a duhmi party/pumpak a tanh khawh.
• Sihmanhsehlaw khrihfabu min in party/pumpak tanh khawh a si lo.
• Khrihfabu nih vote thlak lai ah, vote thlakning cawnpiaknak a ngeih khawh.
• Sihmanhsehlaw khrihfabu min in ramkhel riantuantu phu ser khawh a si lo.
• Pastor nih a pumpak in ramkhel party/pumpak  phaisa in bawmhnak a pek khawh.
• Sihmanhsehlaw khrihfabu min in party/pumpak election caah phaisa pek khawh a si lo.
• Khrihfabu le pastor nih a bu in siseh, pumpak in siseh thil pakhat khat kong ah duhnak/duhlonak (petition/lobby) tuahnak nawl an ngei etc. (Tahchunhnak ah, Palewa peng Rakhine ralkap nih an lak ding duh lonak langhternak minthut bantuk kha).

Hi nihhin, khrihfabu le uknak cawhnuk tung loin khrihfabu hruaitu hna nih ramkhel kong ah i thlak khawh ve nak lam a um ko, timi a langhter. Sihmanhsehlaw zalennak asang caah, khrihfabu hruaitu hna caah ralrin awk tampi a um. Kan zalennak hi upattlak kan sinak venhim buin hman ve a hau. Naite ah khan, US president aa cuhcuahmah mi Donald Trump nih US ram minak khrihfabu hruaitu tampi, inn hrenh chung ah meeting a tuahpi hna. Zei kong an ceih set hngalh a si lo nain, Trump nih president a tlin tik i thil pakhat khat tuahpiak ding biakamhnak pek zau in, vote pek a sawm hna a si lai, tiah lung hrinh an si. Trump he meeting a tuahmi minak pastor pawl cu, US mipi zong nih an ceih pah hna. “Zatlang thanchonak le dirhmun niam hna tanpi nak caah siloin phaisa an duh ruang ah a si; an Pathian riantuannak cu phaisa kawlnak men ah an hman caah a si” tiah Dr. Winbush hna nihcun a ti hna. Hi he pehtlai in tuanbia pakhat a um. 1990s hrawng ah khan US ram khrihfabu cheukhat nih, zatlang ah nun niam mi hna dirkamhnak phu (social justice movement) tuah hram an rak thok. Ngakchia zohhenhnak center, ritsi phunphun sal a tangmi zohkhenhnak le tar zohkhenhnak hna an tuah i cu an tuahmi ca ahcun, cozah sin ah bomhnak an hal. Cucaah atu US ram ah khin, federal fund a hmumi khrihfabu tampi an um hna. Cu bantuk cozah direct bawmhnak (federal fund) an hmuh hnu in, US ram (minak) khrihfabu dirhmun tampi aa thleng, ti a si. Ramkhel thli hran hoih in, a kalmi khrihfabu hruaitu an tam cang. Biakamnak pek in an duhnak lamkip i hruai khawh ding ah, ramkhel riantuantu nih an ruah cang hna. Cozah sin in direct bomhnak an halmi le an hmuhmi phunphun ruang ah, “biaknak lei hruaitu hna nih uknak lei riantuannak a dik lomi kong ah, aw an chuah ngam ti lo. Cu ruang ahcun, biaknak lei hruaitu hna caah khrihfabu lawnglawng hi ral tha tein thawngtha an chim ngannak hmun ah a cang cang; uktu hna sin ah an kaa an phau ngam ti lo” tiah Mr. Farrahan nih Donald Trump le minak pastor pawl meeting an ngeihnak kong he pehtlai in a chim.

Cu bantuk cu US lawng ah a si lo, kan pawng te ah a ummi India ram khrihfabu zong nih an ton ve cang. 2014 ah India ram Kerala state, Idukki district ah an rak tonmi pakhat hun chim hmanh ning. 1947 in India ram khrihfa nih India National Congress party cu an dirpi pengmi a si. Khrihfabu hna nih vote an pek ve hna bantuk in an duhmi an hal ve hna. Cozah bawmhnak in, khrihfabu nih hospital nganpi pi le fimcawnnak sianginn thatha tiang an ngeih hna. Cu an ngehmi thil lianngan hna kong ah, uktu sin in hnahnawhnak an ton sualnak hnga lo, khrihfabu hruaitu hna nih uktu pawl cu ziknawh an rak pek tawn hna. Sihmsnhsehlaw A.D 2006 hnu hrawng in, Congress party cu eihmuar ruang ah an min a hung chia; ningcang loin rian an tuan cang ai. Cu tik ah, ziknawh a rak pe tawntu India khrihfabu hruaitu hna cu an mipi caah an aw an chuah ngam ti lo; phuhrunnak in an khat! Cu lawng siloin, minchiatnak in a khat cangmi Congress nih cozah an ser khawh ti lo tik ah, hodah kan i bochan lai? Ho dah a kan veng himtu a si lai? timi kong ah fakpi in khrihfabu an lungre a rak thei.

Chin miphun kan thazang cu khrihfabu a si caah, uktu nih dikhman loin rian an tuan tikah khrihfabu hruaitu hna aw an chuah ngam lo ahcun, kan mipi aiawh in a dirtu ding dang kan ngei ti lo. Cucaah a hram thok tein lungfim tein, kan um a herh. Bomhnak hmuh duh ruang ah, khrihfabu nih party le MP dirpi mi ngeih bal lo ah a tha. Khrihfabu nih cozah sin ah ziknawh in bawmhnak hal sual lo a herh. Khrihfabu hruaitu hna zong nih khrihfabu caah uktu hna sin in, thil hal khawh hi uar tuk lo ah a tha fawn. Zeibantuk ramkhel riantuantu hmanh nih, thil tuahpiak ding biatiamnak pek i an duhmi paoh tuahter khawh phun ah khrihfabu le a chung hruaitu hna hi an kan ruah awk a si lai lo. Minung le party siloin diknak phung (principle of justice) tanh in kan dir peng ahcun, dai tein um khawh lo caan a tampi te lai. Cucaah upattlakmi kan sinak hi ramkhel riantuantu hna sin ah zuar lo in, i chiah peng hna usihlaw a herhnak zawn ah zeibantuk uktu le party paoh thil dik ruang ah, ral tha tein, a sawh chih ngamtu khrihfabu hruaitu si i zuam hna u sih. Ramkhel kong a simi poah ah khrihfabu hruaitu i thlak dih a hau lem lo; ramhel rian hrimhrim a tuanmi nih an buaipi ko. Sihmanhsehlaw mipi aiawh in aw chuah a herh caan ah, aw chuah kho ding kan si ve ko. Kan ram democracy cozah tang ah mipi, ramkhel riantuantu le khrihfabu hruaitu dinnak kong ah luhoih khat in kan kal khawh ahcun, kan Chinram cu Eden dum thar ah kan ser khawh lai.

Note: Hi capar hi Chin Digest Vol2 No2 ah chuah cangmi a si. Lai miphun lakah hi capar kan herhnak hi a tthang chin lengmang in ka ruah caah re-post ka tuahmi a si.