Thursday 20 November 2014

Khrihfa Baibal: Pathian Cauk Ngeihchun



(Part III)

Baibal Chung Telh Ding Cauk Hi Ho Thim Mi Dah An Si?

 

Biahmaithi:
Khuate pakhat ah khrihfa upa pakhat nih “ziah tu chan kan mifim hna hi Baibal an tial ti hnga lo ee. A sau tuk kan hman cang i a thar rak kan tialpiak hna sehlaw a tha hnga ee,” tiah a ti. Tu chan ahhin Pathian sinin langhnak a hmumi um hna sehlaw an hmuhmi Pathian bia cu Baibal ah chiah awk a tha ve hnga lo maw? Atu kan Baibal uk 66 lawng hi maw Pathian bia?  Baibal cauk tial an rak si lio hrawngah Pathian kong tialnak cazual dang tampi an rak um ve va si kaw, cu hna lakah…“hihi Baibal ah telh siseh, hihi Baibal ah telh si hlah seh,” tiah cauk thimnak a rak tuahtu hi hodah an si? Zeitik ahdah khrihfa Baibal cu uk 66 in siseh, tiah biachahnak an tuah? Baibal chung an telhmi cauk ahhin a hman lomi cauk telhchih sual khawh a si hnga maw? Ziah uk 66 theng? ti bantuk biahalnak pawl hi a tanglei ahhin fiang tein fianter an si.


A. Hebrew Baibal A Chuahning:

Genesis in Malachi tiang khi Hebrew holh in tial a si. Ezra 4:8-6:18; 7:12-26; Jeremiah 10:11; Daniel 2:46-7:28; le Genesis 31:47 hna bal hi Aramaic holh in tial an si. Tu chan khrihfa nihcun Genesis in Malachi tiang hi cu Biakam Hlun (Old Testement) tiah kan auh cio. Asinain Biakam Thar catialtu hna nihcun “Cathiang” tiah an rak auh. Zeicatiah mah hi an Baibal ngeihchun a rak si. Chan thar baibal thiamsang tampi nihcun cu Hebrew miphun (Judah miphun) zumhnak hrampi le cathiang ngeihchun a si ruangah ‘Hebrew Baibal’, tiah an auh. 

Biakam Hlun (Hebrew Baibal) cu Jesuh chan tiang ahkhan Nawlbia, Prophets cauk le writtings tiah then thum ah then a rak si (Luke 24:44). Judah miphun nihcun Biakam Hlun uk 39 kan timi hi uk 24 lawngah an rak chuah; Ezra/Nehemiah hi uk khat ah an fonh, 1 le 2 Samuel uk khat ah an fonh, 1le 2 Kings hi uk khatah an fonh, 1 le 2 Chanrelnak uk khatah an fonh hna i minor prophet kan timi Hosea in Malachi tiang uk 12 khi uk khat auh in (the twelve) tiah an rak auh.

Hi cauk vialte hi tial an si in chan tampi chungah, cathiang caah hman an si rualrual in, pumhkhomh an rak si. A.D.90 kum ah Judah phungbia cawnpiaktu le baibal thiamsang bu cu Mediterranean rili cung ummi Jamnia timi hmun ah hi Biakam hlun (Hebrew cathiang) kongah hin hmuhtonnak an rak ngei. Cun A.D. 118 kum ahkhan avoihnihnak hmuhtonnak an rak ngei than i cu lio ahcun atu tiang a hmunmi Biakam Hlun cauk (39) hi cathiang chungtel cu an si, tiah fehternak an rak tuah. Fehternak an tuah ti tikah kan hngalh a herhmi cu hi uk 39 hi tial an si thok tein Jewish community nih Pathian bia ah an cohlan i, chan tampi zumhnak hram le nuncawnpiaktu ah an rak hman cang ciami kha an fehter, tinak khi a si. Pathian bia a si maw si lo, timi checknak an tuah khi siloin Judah biaknak nih chan tampi chung Pathian bia ah a cohlan cangmi fehternak an rak tuahtu khi a si deuh.

Cucaah Biakam Hlun cauk hna kongah hin Pathian bia a si lomi cauk an telhchih sual hnga maw, tiah lunghrinh awk pakhat hmanh a um lo. Pathian nih, vawlei a hmunh chung, minung nih kan herhmi a bia cu, minung a tialter hna i cucu Pathian thiang thlarau riantuannak in mipi nih Pathian bia ah an cohlan hna. Cucu Jesuh zong nih ‘Cathiang, tiah a rak cohlan mi le Pathian bia’, tiah a cawnpiaknak ah a rak hmanmi kha a si. Jesuh hmanh nih ‘cathiang/Pathian bia’ tiah lungawltawm lo tein a cohlanmi le a hmanmi a si ko caah, Biakam Hlun kongah cun buainak a um lo tein Pathian thawhchuah hnawhmi an si dih ti cu alawk a um lo.
  
 
B. Biakam Hlun Le Biakam Thar Fonh A Sining:

Jesuh Khrih a thih hnu caan tlawmpal in zultu le zumtu hna nih hngah pengmi Judah siangpahrang, mi khamhtu Messiah a si hrimhrim, tiah an zumhmi Jesuh cawnpiaknak le nunning kong cu tial hram an thok colh ve. Cun Jesuh zumh ruangah harnak a tongmi hna hnemhnak caah siseh, Jesuh cawnpiaknak hngalh an herhmi hngalhternak caah lamkaltu hna nih an mit in an hmuh i, an hna in an theihmi Messiah cawnpiaknak kong cu an tial i, zumtu mibu hna sinah an kuat hna. A.D.100 hrawngah cun Jesuh khrih a mit in a rak hmutu zultu le zumtu hna kha an thi pah dih cang. Jesuh Khrih kongah zumh lonak bia, hlennak bia le lunghrintertu bia a phunphun chuah hram aa thok cang. Cucaah kha lio chan zumtu hna nih an zumhmi a hmanning kha an chimfian i an ven khawhnak hnga, biatak tahfung (canon) an hun herh cang. Can saupi chungah Pathian thawchuahhnawhmi cauk an hngalh khawhnak hnga Pathian bia hrimhrim a si, tiah cohlan a si cangmi cauk hna cherhchan in biatak tahfung an ser i, cu tahfung hmang cun zumtu nih Pathian thawchuahmi cauk ah ruahmi poah kha an rak tah hna. Cu biatak tahfung hna cu:


1. Hi cauk hi Pathian prophet asiloah Lamkaltu hna hmangin, tialmi a si maw?

2. Hi cauk hi thawnnak le huhman a ngeimi, a si maw?

3. Hi cauk hi a hmu hmaisabiktu mibu nih Pathian bia ah an cohlangmi, a si maw?

4. Hi cauk hi minung nun thleng khotu thlarau thawnnak a ngeimi, a si maw?

5. Hi cauk nih Pathian kongah biatak a chim maw siloah a chimmi chungah aa kalhmi, a um maw?

  
C. Biatak Tahfung In Kan Baibal Tahnak:

Pakhatnak: Biatak tahfung ah a tlingmi cauk cu lamkaltu asiloah a mit hrimhrim in a hmutu hna chimmi cherhchan in tialmi a si lai. Biakam Thar cauk 27 hi an dihlak hi tahfung ah a awngmi lawngte an si. Mathai thawngtha tialtu, ngun khuai khawltu Matthew khi a thawngtha cauk a tial hlanah Jesuh zultu tha a rak si. Mark thawgtha tialtu John Mark khi, zultu Peter thlarau fa a si (Peter 5:13), cun lamkaltu Paul hnuzul zong a rak si fawn (Acts 13:4-5). Cucaah Mark thawngtha hi zultu Peter nih Jesuh kong a chimmi cherhchan in a tialmi a si, tiah zumh a si. John thawgtha tialtu John zong Jesuh nih a dawtmi zultu tha a si.

Luke thawngtha tialtu khi doctor Luke a si i lamkaltu Paul a voihnihnak khawl tlawnnak ah a zultu a rak si ve (Acts 16:10). Luke thawngtha hi a mit hrimhrim in Jesuh Khrih a rak hmutu hna chimmi cherhchan in a tialmi a si ve (Luke 1:1-4). Lamkaltu Paul nih cakuat a tialmi vialte hi thihnak thothan Jesuh Khrih, a mit hrimhrim in a hmuh hnuah a tialmi an si ve (Acts 9:1-6). James le Jude  cakuat tialtu hna cu Jesuh chuahpi naule an si caah a mit in a hmutu bak an si ve. Hi tahfung pakhat hmanh nih hin, Baibal ah mitampi nih cohlan an duhmi cauk tampi, a hnawhchuah cang hna.

Pahnihnak: Biatak tahfung ah a tlingmi cauk cu a hmangtu mibu sinah huham, upatnak le nawlngeihnak a ngei/hmumi cauk a si lai. Jesuh kong he pehtlai in catialmi hna lakah, mipi nih upatnak pek lomi le hmuham a ngei lomi cauk tampi an rak um. Tahchunhnak ah ‘The First Gospel of the Infancy of Jesus Christ’ timi (thawngtha cauk tiah micheu nih zumhmi) hna ahcun “mipa pakhat cu dawihnak ruangah lafa ah aa cang sihmanhsehlaw ngakchiapa Jesuh, cu laa keng cung an chiah bakah minung ah aa cang than (7:5-27) tiah a chim. Jesuh nih a ngakchiat lioah chantlung sermi vate le saram hna cu nunak a pek hna (Dal. 15), Jesuh nih a pa rian a rak bawmh lioah a pa nih hme tukin a ser sualmi thutdan cu, a thawnnak chuah in, a dawhpiak (Dal. 16), Jesuh nih a mah dodaltu ngakchia pawl a thah hna (Dal. 19:19-24), tiah a tial. Hi bantuk cauk pawl hi Jesuh kong thawngtha cauk tiah a tialtu nihcun a aupi ve len lai nain upatnak le nawlngeihnak (pathian bia he aa tlami huham) a hmu lomi cauk an si. Thiang Thlarau sinin a rami thawngtha an si lo, ti hngalh a fawi te.

Pathumnak: Biaktak tahfung ah a tlingmi cauk cu khrihfabu le zumtu mibupi nih Pathian bia ah cohlanmi a si lai. Paul nih Ephesa cakuat a tialmi khi Ephesa kiangkap ummi zumtu vialte nih an rel dih cikcek i khrihfabu nih Pathian bi ah an rak cohlan hna. Cakuat dang a tialmi vialte hna zong cu bantuk cun zumtu vialte nih an rel dih hna i a relhmaisa bikmi mibu zong nih Pathian bia hrimhrim ah an rak cohlannak kong cu a cakuat ah tampi hmuh khawh an si. Kha lio vawlei cung dihlak khrihfabu nih Pathian thawchuah hnawhmi ah an rak cohlan hmaisa mi Biakam Thar cauk hna cu Matthew, Mark, Luke, le John thawngtha cauk hna hi an rak si.

Palinak: Biatak tahfung ah a tlingmi cauk cu minung nun thleng khotu thlarau thawnnak a ngei mi a si lai. Cathiang chung bia cu theih le an rel tikah minunnak thlen khawhnak thawnnak an ngei. Hi lio caan ahhin a deu in khrih kong thawngtha hmun kipah karhter aa timmi cawnpiaktu hmanlo tampi an rak um. Cu hna catialmi micheu nih cathiang a si ruah tiah chikhat cu an i ruah khawh men ko nain an chungah nun thlengtu hmual an ngeih hna lo caah caan saupi relhuam an si lo. Sihmanhsehlaw Pathian biatak Baibal cu tam deuh kan rel ah, tam chinchin rel kan duh. Voitam deuh kan nolh ah kan tlin lonak tam deuhdeuh a kan hmuhter. Zeicatiah atu kan Baibal chung cauk vialte hi mah test a awngmi lawngte an si. Baibal ca rel le ca dang sawhsawh rel aa lo bak lo khih! Lungthin thiang tein a reltu hna nihcun Baibal cu cauk dang sawhsawh bantuk a si lo, timi hi an fiang cio ko lai.

Panganak: Biatak Tahfung ah a tlingmi cauk cu Pathian kongah biatak a chimmi le a cawnpiaknak aa kalh lomi a si lai. Khrihfa kan Baibal hi an mah le an context an chim duhnak kheng tein cithlat tikah aa kalhnak pakhat hmanh hmuh a si lo. An dihlak in Pathian kong an chim cio nain an cawnpiaknak aa kalhnak pakhat hmanh a um lo. Baibal chungah hngalhhar asimi cu tampi an um ko nain aa palhmi bal a um lo. Khat le khat aa lawmh lonak tete hi zumlotu hna nih khrihfa Baibal aa kalh, tiah soitainak ah an chuahpi tawn hna sihmanhsehlaw Genesis in Biathlam tiangah cauk dang cawnpiakmi doctrine he khat lo rumro in, aa kalhmi pakhat hmanh a um lo. Kan Baibal uk 66 hi a dihlak in, mah test a awng dih cangmi an si. A hnuah kan Baibal aa kalh loning le aa kalh an timi tete fianternak tial than khawh kan i zuam te lai.

Khrihfabu cu mibu riantuantinak a si caah biatak tahfung ah a tlingmi cauk hna cu khrihfabu biachahnak le namhetnak in fehter an hung si hna. Khrihfabu nih avoikhat nak ah an rak namhet/fehtermi, Biakam Thar cauk cu Muratorian Canon, tiah auh a si. Muratorian Canon cu A.D.200 hrawngah khan funkhawmh a rak si cang. Cu canon ahcun I & II Peter, III John, le Hebrews cauk hna hi, a tialtu fiang tein an rak hngalh hna lo caah, telh an si lo. Hihi kha lio Roman khrihfabu nih an rak hman mi an si.

Nihin kan ngeihmi Biakam Thar tling tein, a hung chuah hi cu A.D. 367 kum ah a si. Biakam Thar cauk 27 tlamtling tein a hun khawm hmaisa biktu hi Athanasius a si. Hi pa nih a funkhawmhmi hi A.D.393 kum Hippo Regius khua council meeting ah voikhat,  A.D.397 kum Carthage khua council meeting ah voihkhat, tiin Church Council meetingpi voihnih tiang an tuah i an ceih hnuah Pathian thauchuahmi cauk an si, tiah namhetnak/fehternak an rak tuahmi a si. Ka chim cang bantukin hi Biakam Thar cauk 27 hna hi kha lio chan khrihfabu hna nih an khrihfabu cioah tha tein an rak hman pengmi le Pathian bia nih aa tlakmi upat hmaizahnak an rak pek zungzal ciami an si ko hna. Church Council meeting nih namhetnak a tuah tikah zeibantuk khrihfa ca hmanh ah thilrit a rak si hrimhrim lo. Church Council nih a tuahmi cu Pathian bia ah mipi nih an cohlan dih cia pengmi, zapi hngalh in, hun fehterte lawng khi a si. A thar an chapmi pakhat hmanh a um lo. Cun hi bantuk in Biakam Thar cauk 27 namhnet le fehter a si lio caan ahkhan hi cauk 27 hi Biakam Hlun (Hebrew Cathiang) he aa kemh in khrihfabu nih chan tampi an rak hman cang.

Cucaah Church Council nih meeting thu duak zau in, Biakam Thar cauk 27 hi Biakam Hlun cauk 39 he kan fonh lai maw fonh lo, tiah ceih haumi a rak si lo. Hlan chan ah Pathian nih minung hmangin a rak tialmi cauk (Biakam Hlun) cu an mah chan zumtu hna nih Pathian bia an si, tiah tha tein an rak ven peng ko i, Jesuh thih hnuah Pathian nih minung hmangin a hun tial thanmi (Biakam Thar) zong cu an mah chan zumtu hna nih Pathian bia an si, tiah tha tein an rak ven ve ko hna. Pathian Bia an si, tiah an venhim mi cauk hlun uk 39 (Biakam Hlun) cu cauk thar 27 (Biakam Thar) he hmun khat teah, Pathian thiang thlarau hruainak in, aa tluk teah an ruah hna i hmun khat ah an rak hman peng ko hna. Pathian bia ah cohlanmi cauk hlum hnih cu, an dihlak in fonhkhawmh/cauk pakhat ah ser an hung si tikah, ikalhnak le palhnak pakhat hmanh a ngei lomi atu kan Khrihfa Baibal hi a si ko. A mak tuk ka ti!

Biadonghnak
Vawlei cung cauk relcawk lo lakah Khrihfa Baibal cauk 66 theng Baibal ah a telhtu cu minung siloin a cauk ngeitu Pathian a si. Hi uk 66 leng hin Baibal cauk dang belh chah a herh ti lo lawng siloin belhchap khawh zong a si ti lo. Zeibantuk cauk tha an si zongah Biatak tahfung (the tests of canonicity) ah an sung dih; an tling kho ti lo hrimhrim. Hi tahfung ah a tling kho mi cauk cu zeitikhmanh ah a um bal ti lai lo bantukin hi uk 66 leng hin zeitikhmanh ah Baibal cu chap a si ti lai lo! Atu naa tlaihmi na Baibal kha Pathian nih minung sinah a pekmi Pathian Cauk Ngeihchun dahkaw a si cuh!








 


3 comments:

  1. Tta Bik.... A Tha tuk ee... Bible aa kalh le kalh lo Kong kha hngalh ka duh tk mi si...kan post piak zau te

    ReplyDelete
  2. Anonymous10:42 am

    Hi bantuk kan Baibal kong, Laiholh tein na kan ttialpiakmi cu a sunglawi tuk ee. Bawipa nih thluachuah in pe ko seh.

    ReplyDelete
  3. A thatuk. Bawipa nih in hmang chin seh

    ReplyDelete