Vawlei Khuacaan Hi Minung Nih Maw Kan Hrawh?

Biadomhnak

Kan vawlei khuacaan hi chankhat hnu chankhat, kumkhat hnu kumkhat in a rawk deuh lengmang ti cu kan hngalh ciomi a si. Kan ruahnak nih a phanh leng tiang in vawlei ah rawhralnak a chuak cang. Zungzal hmun ding ah ruahmi Rungtlaangpi zong a cim i misual pa Pharoh dantatnak lawng ah ruahmi, arti ngaw rial zong kan ram ah a tla cang. Man loin kan hmuhmi zilthli thiang, kan ti tawnmi zong vawlei ram cheukhat ahcun phaisa in cawk a si cang. Khuazakip in Lihnin, Mangtam, Tilian le Mincin thawng theih awk theih a dai ti lo. Khua linh caan ah a lin tuk, khuasik caan a kik tuk i ruahsur caan ah a sur tuk luanman hui. Hi thil vialte hi zeiruang ah dah a chuah, zeitindah kan daihter lai? tihi tu lio ahcun, mifim he mihrut he buaipi ciomi a si! Buai pimi cu aa khat cio, sihmanhsehlaw a phi kan chuahmi bal aa dang lengluang. Vawlei khuacaan kong aa hruhchihmi (alarmist) pawl nihcun, hi thil vialte hi minung ruang ah a chuak, an ti. Mifim cheukhat nih, vawlei khuacaan hrawh cu minung nih tuah khawhmi a si lo, an ti ve. A si ahcun, kan nih khrihfa nih ta zeitindah kan ti ve lai, timi hi tutan ah hun fianter kaa zuam lai.

A. Vawlei khuacaan hrawktu thil cu zeibantuk dah an si?

Vawlei khuacaan rawhnak ruang ah, minung nih kan tuarmi buainak vialte hi dotthum in tthen a si. Cu hna cu zeidah an si i zeiruang ah dah an chuah? timi tawi tein zoh ta hna u sih.

1. Vawleipi huap khuacaan thlennak chuahtertu

Vawlei ram thangcho dihlak nih, tu lio an buaipi bikmi lak ah pakhat cu vawleipi linhnak (global warming) a si. Global warming timi cu, ningcang loin vawleipi linhnak tinak khi a si. Global warming cu, zeiruang ah dah a chuah? A chuahtertu ah ruahmi thil tampi an um; sihmanhsehlaw a fiang bik le a hram bik ah ruahmi cu, thli lak ah a ummi "greenhouse gas effect" timi ruang ah a si. Cu Greenhouse gas timi cu zeidah a si? "Ni (sun) nih vawlei a hun linh tikah kan vawleipi a lum. Ni sin in a hmuhmi linhnak cu vawlei nih thli lak ah a kirter than. Cu bantuk in, vawlei nih a hun khirter thanmi linhnak cu greenhouse gas timi nih vawlei caah a herhning in a rak khonpiak i cu nihcun vawleipi lumtuk lo, kik tuk in a chiah. Cucu greenhouse gas timi cu a si. Greenhouse gas hi rak um hlah sehlaw, vawleipi hi a kih tuk ah horha tlang ah aa cang dih hnga, ti a si!

 Cucaah Vawleipi hi lin tuk lo, kik tuk loin chiahkhawhnak  caah, Greenhouse Gas nih a herhmi cu, Ni nih  vawlei cung ah a ratpimi linhnak le vawlei nih greenhouse gas sin i a hun kirtermi linhnak hi aa tluk peng a hau. Sihmanhsehlaw atu ahcun, vawlei nih greenhouse gas sin ah a kirtermi linhnak cu a herhning nak in a tam deuh cang ai. Cucu greenhouse effect tiah auh a si. Cu ruang ahcun, vawleipi linhnak (Global warming) timi cu a hung chuak. Hi bantuk in vawlei nih greenhouse gas sin ah a kirpimi linhnak hi kan tumter/zawrter khawh ahcun, kan vawleipi hi a dai deuh ding a si. Cucaah cu zawter cu, nihin kan vawlei mifim le nawlngeitu vialte nih an i zuam cuahmahmi cu a si. 

Vawleipi linhnak (Global warming) cu, zeiruang ah dah tihnung a si? Linh sawhsawh a si ahcun, cucu zeidah a poi tuknak um, tiah a ruatmi kan um kho men. Linh sawhsawh men a si hrimhrim lo!

Kan vawleipi a linh tuk tik ah, horha tlaang ngan ngan cu an tii i tiva nganpi pi ah i cang dih. Cu horha tlaang tiva pipi cu rilipi ah an kal i, Riliti a thang. Cucaah tilian, thlichia le mincim tampi a chuak. Cu lawng hlah, kan vawleipi a linh tuk tikah, Rilipi zong a linh chih dih ve; cucaah rilipi in tikhu (minmei) tam tuk a chuak. Cu minmei cu van ah an hung kai i, ruah (rain) ah an i cang dih than. Cu ruang ahcun, ningcang loin ruahsur a tam tuknak hi a si. Minung nih kan herh caan ah sur loin kan herh lo caan hna ah a sur. A sur caan ah tam tuk luanman in a sur, a linh caan ah a lin tuk luanman hui. Cu vialte chuahtertu cu global warming timi cu a si. Nihin vawlei mifim cheukhat nihcun, Lihnin cheukhat zong hi global warming nih a chuahter, titiang in an zumh cang. Atu ning in, kan vawlei a linh deuh lengmang ko rih ahcun horha tlaang vialte an tii lai i vawleipi hi riliti nih a khuh dih te lai, ti a si. Cucaah vawleipi linhnak (global warming) timi cu tih a nung taktakmi, minung hna kan ral pakhat a si! Hihi vawleipi huap in tuarmi buainak a si.

2. Ram khat huap khuacaan thlennak chuahtertu

Vawleipi huap in kan tuar ciomi leng ah, ramkip nih a hlei in, kan tuarmi ciomi harnak dang a um ve. Cu harnak hna cu, a tlaangpi in ramchung minung hna tuahsernak ruang ah a si deuh.

Tahchunhnak ah, global warming ruang ah ruahpi ningcang loin a sur. Ram pakhat ah, cu ruahpi nihcun zeibantuk rawhralnak hmanh a chuahpi lo. Sihmanhsehlaw a dang ram pakhat ahcun, rawhralnak nganpi a chuahter. Zeirung ah dah a si hnga?

Ruahpi fak taktak in a sur tik ah, thukpi tiang vawlei a hlenh. Cu tik ah, a vawlei a fek lomi cu an dir kho ti lo; ruahti nih a kalpi ko hna. Vawlei fehternak caah a herhmi cu, vawlei nawn a si. Cu bantuk vawlei nawn cu, thinghram le ramkung hna nih an umnak ding le a herhnak hmun tete an khon hna. Thinghram le ramkung umlonak hmun ahcun, vawlei a fek kho lo. Cucaah ruah fakpi a sur tik ah, ram khat a min-cim tung lo nain a dang ram pakhat a minhcim mi khi, khuaruahhar awk a si lo; vawlei fehtertu thingkung umlonak hmun cu a min/cim zungzal ko lai! Hi bantuk ruang ahhin, Global warming sualphawt awk a tha lo. Kan mah hruh ruang ah, hoi leng in leihpuai kan i chapmi a si, ti khawh a si. Hihi ram huap in rampi nih kan tonmi harnak a si.

3. Mibuu pakhat huap khuacaan thlennak chuahtertu

Hihi cu mibu pakhat nih kan pawng kiang thianghlim tein kan chiah lo ruang ah kan tonmi harnak a si. A ponlonak zawn ah, thur kan pon hna, ek kan thianh hna lo, luti luannak hna thathi in kan ser hna lo tik ah, zawtnak phunphun a chuak. Hihi cu fiang tuk in kan theihmi a si caah, tampi ka tial ti lai lo. Hihi mibu huap lawng in kan tuarmi harnak a si.

B. Asi ahcun, vawleipi huap khuacaan cu minung nih maw kan hrawh?

Vawlei mifim hna nih, vawleipi in greenhouse gas ah a kalmi linhnak a tamtuk nak a ruang cu biatak tein an kawl. An lunghrinhmi tampi lak ah, a hrampi bik i an ruahmi cu thlithurnak (air pollution) a si. Cucaah vawlei thli (air) kan thianter khawh ahcun, kan vawleipi hi a dai deuh ko lai tiah an ruah. Cucaah UNO zong nih vawlei cung thlithur vialte thianternak ding ah, fakpi in rian a tuan. Ram cheukhat ahcun, an thli thianternak caah khuapi chung diesel hmangmi motor mawngh hna an khamh. India ram hna ahcun, thla ni 22 fate hi “Car Free Day” an ti i thlithianternak caah  mawtaw loin zung an kai. Vawlei cung ah lungmeihol sehzung thar sak hrial ding, timi policy hna an chuah ti bantuk in a lamkip in, vawlei thli thianter cu an i zuam; chikhat cu thli zong a hung thiang deuh tawn. Sihmanhsehlaw vawleipi linhnak (global warming) cu a zawr hlei bal rih lo; a kai lei lengmang ah a kal ko ti a si!

Thlithurnak (air pollution) cu minung riantuannak nih a chuahtermi a si ko. Asinain vawleipi linhnak (global warming) hi thlithurnak ruang ah a chuak hrimhrim, tihi fehter khawh a si lo. Vawlei mifim tampi nih, vawlei i thanchonak/seh nganngan in riantuan a um tuk hlan in, vawleipi a linhning degree cu kai hram aa thok cang, tiah an ti ve. Cun, greenhouse gas ah a tam bik cu, minmei a si caah thlithurnak (CO2) greenhouse gas ah a lutmi hi vawleipi kihnak le lumnak thleng khotu ding a si lo, tiah an ti fawn.  Cucaah global warming hi minung nih chuahtermi a si hrimhrim, timi langhternak tehte tha ngaingai hmuhmi a um rih lo.

Khah, minung nih hrawhmi cu minung nih remh khawh a si! Vawleipi Linhnak (Global warming) zong cu, minung chuahtermi a si ahcun  minung nih remh than khawh a si ko lai. Hi linhnak zawrternak caah, ram khat lawng riantuannak in a si kho ti lo. Vawlei ram dihlak nih an zawn cio ah, ttanla in, tuanrualti dih a herh cang. Cucaah, zeitluk in aa ralmi ram hmanh global warming kong ahcun i ral an ngamh ti lo; US le China hmanh lungrual tein an dirti kho! Cozah thawng thawng hna biatak tein an tuangrualti i, hi kong ahhin rian an tuan cuahmah cang. Remh khawhmi a si ahcun, an remh khawh te ko lai.

Asinain biaknak lei mifim tampi nihcun,“hihi minung remh khawhmi a si lo. Pathian biatlinnak ding caah, a cangmi a si ko”, tiah an ti ve. Cucu catialtu keimah zong nih ka dirpimi a si! Asi ahcun, global warming nih zei Pathian bia dah a tlintermi a um?

Khrihfa Baibal nih global warming chuahpi mi rawhralnak he aa lomi a chimi tampi a um. Thahchunhnak, 2 Pet. 3:7 nih atu vawlei hi zungzal a hmun dingmi a si lo, ni nikhat ah a rawk te lai, tiah fiang tein a chim. Cucu atu ah global warming he pehtlai in, vawlei mifim hna nih, hmailei rawhralnak kong an chim mi hi Baibal he aa kalh lonak pakhat a si. Cun, kan Baibal nih chan donghnak ah a chuak dingmi, uknak pakhat, biaknak pakhat le riantuannak (economy) pakhat kong a chim ve (Biathlam 13:). UN 2030 plan timi a relmi zong kan um cang lai. UN nih vawlei cung ram vialte nih 2030 hlan ah i hmaithlak dingmi thanchonak kawltung 21 a ser cang. Cu kawltung 21 phanh khawhnak ding caah, thanchonak riantuan tinhmi (target) 169 a ngeih. Cu chung ahcun, 2030 ah global warming nih a chuahpi dingmi ral vialte teinak kong le vawlei cung sifahnak vialte dihter ding hna hi an i tel ve. 

Cucaah nihin kan vawleipi nih a buaipi tukmi Global Warming timi hi Bawipa chimchungmi kum 7 harnak chung vawlei uknak, miphun vialte nih i hrawmmi cozah, sipuaizi le biaknak (global governance) chuahnak lam sialtu a si, tiah ruah a si. Zeicatiah Global Warming cu  hohmanh nih a chuahnak fiang tein hngalh a si lo, a um hrimhrim timi zong homanh nih alawk thalo tehte pek khawh a si fawn lo nain vawlei ram nganngan le mifim dihlak fonh nih an buaipi bikmi thil a si fawn!

Asi ahcun, hi kong ahhin pumpak in tuah khawhmi zeital kan ngei ve maw?  Global warming chuak lo ding in, va kham cu kan nih nih pumpak in kan tuah khawhmi a si lo. Zeicatiah a chuahnak hrampi hmanh fiang tein hngalh a si rih lo. Sihmanhsehlaw ram huap in kan tuarmi harnak chuahpitu meiduah, thingkung hau le kiangkap thianghlimh hna cu a zungzal in kan tuah khawhmi an si. Pathian kan zumh zong, zumhlo zong ah, minung a simi poh nihcun vawlei, thingkung le saram dawt le zohkhenh cu kan rian hrimhrim ah kan i chiah awk a si. Zeicatiah kan nun chung ah, vawlei dah ti lo umnak ding hmun dang kan ngei lo! Kan umnak caan chung poh, harnak a kan petu siloin duhdimnak a kan petu a si khawhnak hnga, vawlei sersiam le zohkhenh cu kan rian hrimhrim a si.

Asinain, vawlei zohkhenh lengah,  zanghlei cawi in, Bawipa nih tuah a kan fialmi dang a um rih; cucu amah muisam keng in sermi minung (thlarau) zohkhenh  a si. Genesis kan rel tik ah, thingkung le saram hna cu minung duhdimnak caah Pathian nih a sermi an si. Sihmanhsehlaw minung cu, amah muisam keng in amah sunparnak petu ding ah a sermi kan si. Cucaah, amah sunparnak caah amah muisam keng minung (thlarau) zohkhenh hi hmaisa bik ah chia hna u sihlaw, cun kan duhdimnak caah a kan pekmi thingkung, saram le kiangkap zohkhenh rian zong lungthin dihlak pek in kalpi hna u sih. Cu ti kan tuah ahcun, harsat/tihphannak ram vawlei ah duhdin tein kan nung kho lai i, vawlei nun a dih hnu zong ah thlarau duhdimnak nun kan ngei kho than lai. Cucu Bawipa nih nang le kei zulhter a kan duhmi lam cu a si!!