Chin Ram, Chin Miphun Kilvennak Ah Mipi Rian:

Biadomhnak:

“Kilven” nih aa tinhmi cu himnak (or) hnangamnak a si zungzal. Kan pupa hna nihcun carchih dawtnak he ram le miphun an rak kilven. Khua-ram chuah tak in, miram dangah a pemmi cu, “Mi lo tlau”, an rak ti hna i mah khua le mah ram lengah mual liam mi cu, “Mi van chia”, an rak ti hna. Kan ram cu an rak icarchih i khuazei hmanh chuak tak loin, an rak tthutnenh ko sihmanhsehlaw kan miphun nih himnak le hnangamnak a rak hmu kho lo. Asiah, vahveih/tekdarh chan kum zabu 21th vawlei ahhin, zeitindah Chin mipi nih kan ram le kan miphun kan kilven ve lai? Zeitindah kan miphun nih himnak a hmuhkhawh lai? 

Kan pupa nih kilvennak ah an rak hmanmi carchih dawtnak lengah ttuanrualttinak, fimthiamnak sang le dinfelnak chap  u silaw, nihin kan miphun le kan ram nih himnak a hmuh rua hnga, tiah ka ruah. Cucaah, Kan miphun kilvennak caah Chin mipi nih kan ichap a herhmi rian  tthen thum in ka hun langhter tuah lai:

A. Ram Chung Chin Mipi le Ram Leng Chin Mipi Ttuanrualttinak Lam Fakpi In Kan Kawl A Herh:

Nihin kan Chin Miphun cu ram leng le ram chung, tiin tthen hnih ah tthen kan si cang. Hi pahnih kutsih in Chinram sersiamnak lohma cungah dirter hi, nihin Chin mipi kan rian biapi pakhat a si. Kan miphun pale hna nih, “Chin pangpar cu, ram dangah an par cang”, an ti tawn. Ram lengah Chin mipi pangpar bantuk in kan par lio ah, kan Chinram khuate ahcun puai caan rawl dangtu, nungak tlangval hmanh an um ti lo. Tlangrian ttuannak ah rian-nam tawntu pasal ttha vialte, ram leng an chuak dih cang. Uknak tthalo nih a nenh hna caah, fimthiamnak mangttam nih hmailei kong thukpi tiang ruat kho loin, a ttemttawn hna. Cucaah, Chin Miphun dihlak nih kan ngeihchun ram, CHIN RAM sersiamnak le kilvennak ah an thazang a der ngai ngai. Zeithil tuah hmanh, an mah tein an ngamh ti lo. A bu in, rian pakhat khat ttuannak kong an ceih poah ah, “Ram leng unau…”, tiin  bia an donghter  zungzal. Cucaah, nihin Chin mipi nih kan ram le kan miphun kilvennak caah kan herh bikmi cu, ram chung Chin mipi le ram leng Chin mipi ttuanrualttinak tampi in, ngeih khawh hi a si.  

Hi ttuanrualttinak hi, Chin cithlah pumpak cio lungthin in aa thok lo ahcun a bu ttuanrualttinak lawng nih, tlam a tlinh kho lai lo. Mibu le mibu ttuanrualttinak nih zatlang tthanchonnak a chuahter, chungkhar le chungkhar ttuanrualttinak nih khuatlang tthanchonak a chuahter i, pumpak ittanpinak nih chung muru tthanchonak a chuahter! 

Cu caah cun, Chin mipi nih kan ram le kan miphun kilvennak rian hi, kan mah he aa nai bik, kan unau le kan chungkhar cio sersiam le kilvennak in kan thok a hau. Chungkhar kilven hi, ram le miphun kilven a si! Chungkhar pakhat ttha tein kilvennak ah chawva a herh bantuk in, ram ttha ummi Chin mipi hi ram chung dirhmun sersiamnak caah kan biapi ngaingai. Ram nuam le ram ttha kan ummi nih hin ram harsa ummi, Chin ram kan chungkhar le kan khua cio sersiam duhnak lungthin ngan chinchin in, a kan ngeihter awk a si. Nehemiah kha, vawlei cung khuaruah har thil pasarih lakah aa telmi hanging Garden a umnak hmun sui khuapi, tiah auhmi Babylon khua hmanh ah a nuamh biknak, siangpahrang inn chungah a ummi a rak si. Asinain, a umnak hmun a nuamh tukmi nih a rawk cangmi, Jerusalem a chungkhar sersiam duhnak lungthin fak chinchin in a rak ngeihter. Ram pakhat kilvennak rian hi, ram fale hna pumpak nun in aa thawkmi a si! Cucaah, Chin ram le Chin miphun kilvennak ah Chin mipi kan rian pakhatnak cu kan mah chungkhar cio kilven i ram chung le ram leng mipi nih, a bu in kan ngeihmi ttuanrualttinak dirkamh le ttawnter hi a si.

B. Chin Ram le Miphun Sersiamnak Ah A Herhmi Fimthiamnak Kan Umhmun Cio Ah Kan Kawl A Herh:  

Kilven timi cu, a um ciami thil tlau lo dingin kilven deuh khi a si nain kan nih Chin miphun caah cun, kan ngeih ciami kilvennak hmanh in thil ngeih a ngei vemi ram le miphun serchuah hi kan rian ngan  deuh ah a cang. Cucaah, zeitindah cu bantuk ram cu kan ser lai, tihi fakpi in kan ruah a herh cang. Kan ram sersiamnak ah Chin mipi nih kan herhmi thil tampi a um lai nain, kan herhmi dihlak a tlai dihtu cu fimthiamnak sang ngeih hi a si.

Israel miphun nih, an pupa ro an ram le an nunphung a dawlh cuahmahtu miphun dang hna sin in, an ram lak tthan i mah tein aa kilveng khomi ram serchuah an timh lio caan ah biapi bik i an rak chiahmi cu, an mipi dihlak fimthiamnak sang ngeihter hi a si. Council for Higher Education nih 1981 kum ah, an miphun kilvennak caah fimcawnnak sang a biapit ning, a tanglei bantuk in an rak langhter:

“Ram pakhat serkhawhnak caah a herhmi thil vialte hi, Fimcawnnak sang (higher education) nih a tlaih dih, tihi kan hngalh hrimhrim a herh. Mah tein aa kilveng khomi ram pakhat nih a herhmi thilsernak sehzung (industry) phunphun ngeihkhawhnak ah a herhmi cu, sianghleirun ah ttha tein cawnpiak asimi engineer le scientist hna an si. Damnak si phunphun serning le chanthar cinthlak ning vialte hna hi, sianghleirun ah ttha tein cawnpiak asi lomi hna ruahnak nih a phanhmi an si lo”. (S. ILAN TROEN, Higher Education in Israel: a historical perspective, page-1).  

Nihin ahcun, Pathian nih ram tthangcho, Europe le nitlaklei ram hmun zakip ah, Israel miphun bantuk in, a kan kuat ve cang. Hihi, Chin mipi pumpak cio nih kan ram sersiamnak caah a herhmi fimthiamnak kawlnak caan ttha ah, kan hman cio a herh. 1948 ah Israel miphun nih an ram an dirhtthan khawhnak cu, an mipi fimthiamnak sang petu 1925 kum i Jerusalem khua ah dirhmi Hebrew University le 1924 kum ah Haifa khua ah dirhmi Technion University hna ruangah a si, ti a si. Hi bantuk in, miphun caah suttung bantuk asimi University a rak dirhtu hna hi, refugee in an umnak ram ah fimthiamnak sang a cawngmi, Austria ram Vienna University in philosophy a dihmi Martin Buber, Geneva University in Chemistry a dihmi Chaim Weizmann, le Germany ram Berlin khua in Journals lei cawnnak sang a dihmi Berthold Feiwel an rak si. Cucaah, Chin ram sersiamnak caah a herhmi fimthiamnak phunphun hi, fimcawnnak a tthatnak hmun ummi Chin cithlah kan dihlak nih, kan ram ah tlunpi cio a herh ve. Cucu, mi pakhat nih miphun huap in a tuah khawhmi thil a si lo caah, kan umnak hmun cio in kan thluak le kan duhning he aa tlak bikmi fimcawnnak lam cio ah, sangpi tiang kan kai a herh. Cu hnu lawngah, kan Chin ram le Chin miphun hi kan him lai.

C. Chin Ram le Miphun Hrawktu Diklonak kan Dirhmun Cio In kan Doh Herh:

Chungkhar pakhat minchiatertu cu, chungtel pakhat sualpalhnak a si tawn i, miphun pakhat muichiatertu cu miphun chungtel pumpak cio nih, kan umnak mibu cio lakah kan tuah ciomi sualpalhnak dihlak fawnh khi, a si ve tawn. Chin mipi pumpak cio kan sualpalhnak nih, kan umnak mibu cio lakah kan miphun min a chiatter lai. Sihmanhsehlaw, kan miphunpi hruaitu hna nih diklonak in rian an ttuan ahcun kan ram le kan miphun dihlak caah hrawktu a si lai! Cucaah, a diklomi  rianttuannak cu Chin mipi pumpak cio nih, kan doh ding kan ral a si! Kan ral cu kan doh lo ahcun, a mah nih a kan dawlh dih ko lai. Cucaah, Chin mipi nih kan umnak hmun kip ah a diklomi rianttuannak hi, kan doh cio a herh. Phungthlukbia 14:34 ahcun, “Miphun a lianhngantertu cu dinnak a si. Sualnak (dinlonak) cu mi zei miphun paoh caah ningzahnak a si”, tiah kan hmuh. Cucaah, Chin ram le Chin miphun a lianhngantertu cu, Chin mipi kan dinfelnak a si ko lai.

Cucaah, Chin cithlah dihlak nih, Pathian pekmi kan dirhmun cio in, dinfelnak kan ttanh i diklonak kan doh a herh! Hruaitu kan si ahcun diknak in rianttuan hna u sih. Chawlet-chawhrawl kan si ahcun, ningcang loin rum duhnak le kan ttuanman asilomi hmuh duhnak lungthin ngei hna hlah u sih. Company, zung kip le factory ah rianttuantu hna zong nih, dinfelnak he kan rianttuan hna u sih. Thawngzamhtu le phungchimtu hna zong nih, biadik le thilhman aupi hna u sih. Chin ram cu khrihfa ram a si bantuk in, a dingfel tukmi Pathian muisam hi kan ram le kan miphun cungah hin vawlei cung miphun vialte nih hmu dih cang hna seh! Bawipa ttih cu sual huat a si bantuk in, diknak ttanh hi Bawipa ttanh a si ve. Cucaah, kan Chin mipi nih kan umnak hmun cio le kan ttuanmi rian cio ah, dinfelnak kan ttanh ahcun Bawipa nih kan ram le kan miphun cu a cawisan ko lai. Rassia ram khi vawlei cung ram lakah a kaubik le thilchuak tam tuk a ngeimi ram asinain , a ttangcho cangmi ram cazin ah aa telkhawhlonak cu, ram fale hna nih dinfelnak an bau caah a si. Cucaah, diklonak nih kan Chin ram le Chin miphun a hrawh sualnak hnga lo, dinfelnak hriamnam he kilven hi, nihin Chin mipi kan rian a si.